Иондық  сәулелердің тірі организмге тұтастай алғанда әсерін, зиянды әрекетін, медицинада, өндірістегі қолданысы жөнінде жеке тұлғалық қауіпсіздікті білу иондаушы сәулелердің жасушаларға, тіндерге, мүшелерге және ағзаға әсері туралы білімдерін нығайту мақсатында, жасушалардың, мүшелердің және ағзаның радиосезімталдылығы және радиосезімталдылықты модификациялау туралы және тіршіліктің қауіпсіздік нормасы түсініктерін қалыптастыру  дәрігерлер үшін өте қажет.

Радиобиологиялық зерттеулердегі   ерекшелікте, сәулеленіп қалуды арнайы анықтап көз жеткізуге арнайы іс-шаралар жүргізіледі. Оның бастысы көптеген айқындалған радиациялық агенттердің табиғи физикалық сәулелік әсерді тексеріп, реакциялардың шығынындағы жауапты басты критерияларын анықтайды.    Иондық сәулеге жалпы биологиялық жауап беру заңдылығын көрсетеді, соның негізінде сәулелік реакциялардың организмге әртүрлі  заттармен қандай көмек алу мүмкін екендігін, радиациялық қауіпсіздік шегін және жіберілу мөлшерін анықтайды.

Жеке тұлғаның радиациялық қауіпсіздігі  тақырыбын оқыту барысында толық мағлұмат беру, адам организміне және денсаулық  жағдайына әсер ететін негізгі зиянды және қауіпті өндірістік факторлар  қамтылады , ол бағдарламаларға сай болуы керек. Созылмалы және жедел сәулелену кезіндегі адамдардағы радиациялық зақымдардың қалыптасуын есепке ала отырып, радиацияның әсеріне ұшырағандардың  арасында емдеу және профилактикалық шараларды жүргізілу қажет болады.

Иондағыш сәулелену көздерін қалыпты пайдалану кезінде радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін төмендегі принциптер жұмыс барысында басшылыққа алынады:

барлық сәулеленудің көздерінен адамдардың жеке басының сәулеленуге ұшырау дозаларын рұқсат етілген шегінен асырмау (нормалау принципі);

иондағыш сәулеленудің көздерін пайдалану кезіндегі адамның және қоғамның алған пайдасы оларды қолдану кезіндегі қосымша сәулеленудің келтіретін зияндылық қатер мүмкіншілігінен аспайтын болса, оларды пайдалану жөніндегі барлық іс-әрекеттерге тыйым салу (негіздеу принципі);

кез келген сәулелену көздерін пайдалану кезінде, экономикалық жөне әлеуметтік факторларды ескеріп жеке бастың (персонал) сәулеленуге ұшырау дозаларын және сәулеленуге ұшырайтын адамдардың санын мүмкіндігінше және қолдан келгенше төменгі  деңгейде ұстау.

Бірақ иондағыш сәулеленудің адамға әсері техногеңцік сәулелену көздерін қалыпты пайдалану жағдайынан басқа радиациялық апат (авария) нәтижесінде, табиғи сәулелену көздерінен медициналық сәулеленуге ұшырау кезінде, болуы мүмкін.

Барлық сәулеленуге ұшырау түрлерінен алатын жиынтық доза радиациялық жағдайды және күтілетін медициналық салдарын бағалау үшін, сондай-ақ, қорғану шараларын негіздеу және олардың тиімділігін бағалау үшін қолданылады.

Жасанды және табиғи сәулеленудің барлық әсер етуі жағдайында адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін радиациялық қауіпсіздік нормаларын қолданады (РҚН-99). Олар, негізгі доза шектері иондағыш сәулеленудің рұқсат етілген әсер деңгейлері және адамның сәулеленуге ұшырауын шектеу жөніндегі басқа да талаптар түріндегі «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы»  Қазақстан Республикасының заңы, талаптардың шектейтін негізіне алынатын құжат.

Иондағыш сәулелену қандай да бір ортадан өткен кезде олармен өзара әрекетеседі. Дегенмен жоғарыда келтірілген сәулелену түрлерінің затпен әсерлесуі кезінде әрқайсысының өзінің ерекшеліктері бар.

Альфа бөлшектерінің затпен өзара әсерлесуі кезінде олардың энергиясы ортаның атомдарын қоздыруға және иондауға жұмсалады. Бұл үрдістер бөлшектердің атомдардың орбиталық электрондарымен серпілімді емес соқтығысу нәтижесінде жүреді.

Рентген (Р) және гамма-сәулеленудің затпен өзара әсерлесуі. Рентген және гамма-сәулеленулерінің шоғыры әртүрлі ортадан өткен кезде кванттардың затпен өзара әсерлесуі нәтижесінде оның интенсивтігінің азаюы байқалады, Р сәулеленуінің өзара әсерлесуі, ол әр  жағдайда, әрбір фотонның жеке акті нәтижесіңде сәулелену шоғырынан шығуымен сипатталады.

Нейтроңдардың затпен әсерлесуі. Нейтрондар шоғырының заттармен әсер етуі кезінде, заттың ядроларымен екі түрлі өзара

әсерлесуі мүмкін. Біріншіден нейтрондардың ядролармен соқтығысу нәтижесінде нейтрондардың серпімді және серпімді емес шашырауы

мүмкін және ядролык реакциялар және ауыр ядролардың бөлінуі пайда болады.

Гамма-сәулеленуі тығыздығы жоғары материалдармен тиімдірек әлсізденеді. Нейтрондар ағынының енгіштік қаблетін гамма сәулеленуіне тән енгіштік қаблетімен салыстыруға болады.

Радиациялык қауіпсіздікті қамтамасыз ету, заңды түрде көптүрлі қорғану шараларының кешенін жүргізуді қажет етеді.  Ол иондандырғыш сәулелену көзімен нақтылы жұмыс істеу жағдайында және бірінші кезекте иондандырғыш сәулелену түріне байланысты, яғни иондандырғыш сәулеленудің жабық көздеріне байланысты болады.

Жабық көздері деп, оларды пайдалануы және олардың ескіруі алдын ала белгілі жағдайларда қондырғылары радиоактивті заттарды қоршаған ортаға түсірмейтін, кез-келген иондағыш сәулелену көздерін айтады. Жабық иондандырғыш сәулелену көздерімен жұмыс істеу кезінде персонал тек сыртқы сәулеленуге ұшырайтыны белгілі, сондықтан да бұл жағдайда барлық қорғану шаралары ескеріледі.

Радиациялық бақылау радиациялык қауіпті нысандарды жобалау сатысынан бастап,жеке тұлғаның радиациялык кауіпсіздікті қамтамасыз етуде ең маңызды бөлігі.Оның мақсаты радиациялык, қауіпсіздік принциптерін және қалыпты жұмыс кезінде орнатылған негізгі доза шектері мен деңгейлерден аспауын қоса есептегенде, нормативтер талабының сақталу дәрежесін анықтау, радиациялық апат (авария), жергілікті жерлердің және ғимараттардың радионуклидтермен ластануы жағдайында қорғануды оңтайлы ету және кірісу туралы шешім қабылдау үшін, сондай-ақ, табиғи сәулеленуге ұшырау денгейі жоғары аумақтар мен ғимараттардан қажетті ақпараттар алу үшін керек.

РҚН-99-ға сәйкес радиациялық бақылауды кез-келген пайдалану жагдайында:

10мкЗв аспайтын индивидуальдық эффективті доза тудыратын;

теріде 50 мЗв және көз бұршағы ауруында 15 мЗв аспайтын индивидуалдық эквивалент доза тудыратын;

1адам/Зв-тен аспайтын ұжымдық жылдық эффективті доза тудыратын сәулелену көздерінен басқа, сәулеленудің барлық көздеріне жүргізіледі.

Сондай-ақ, жер бетіндегі космостық сәулеленуге және табиғи калийден болатын адамның ішкі сәулеленуге ұшырауына да шара қолдануға ешқандай мүмкіншілік жоқ.Оның ішінде радиаииялық бақылауга жататындар:

сәулелену көздері, ауаға ұшатын қалдықтардың сұйық және қатты қоқыстардың радиациялык сынамалары;

жұмыс орнындағы технологиялық үрдістерде және қоршаған ортада пайда болатын радиациялық факторлар;

ластанғаң аумақтардағы және табиғи сәулеленудің әсері жоғары,үйлердегі радиациялык факторлар;

РҚН-99 қатысы бар барлық сәулелену көздерінен жеке тұлғаның және халықтың сәулеленуге ұшырау деңгейі.

Ал бақылауға алынатын негізгі параметрлер:

жылдық эффективті және эквивалентті дозалар;

— радионуклидтердің ағзаға түсуі және жылдық түсуін бағалау үшін,   олардың ағзадағы мөлшері;

— радионуклидтердің ауадағы, судағы, тағамдық азықтардағы, құрылыс    материалындағы көлемдік және меншікті активтілігі;

тері қабатының, киімдердің, аяқ киімдердің, жұмыс столдардың,

жабдықтардың т. б. беттерінің радиоактивті ластануы;

сыртқы сәулеленудің дозасы және доза куаты;

бөлшектер мен фотондардың ағын тығыздығы.

Бақылауда тұрған жағдайдағы техногенді сәулеленулерді гигиеналық нормалау, иондандырғыш сәулелену көздерін қалыпты пайдалану жағдайында, сәулеленуге ұшырайтын адамдардың келесі санаттары (категория) орнатылады:

-персонал (жеке тұлға) — техногенді иондағыш сәулелену көздерімен жұмыс істейтін адамдар (А тобы) немесе жұмыс жағдайына байланысты сәулеленудің әсерінде болатын адамдар (Б тобы);

-бүкіл халық, бұл санатқа өндірістік жұмыс ортасы мен жағдайынан тыс уақытындағы персонал қатарындағы адамдар да кіреді.

Сәулеленуге ұшырайтын адамдар санаттары үшін үш нормативтер класы орнатылады:

-негізгі доза шектерінің туындылары болып келетін монофакторлық әсердің (бір жолмен ағзаға түскен радионуклид үшін немесе сыртқы сәулеленудің бір түрі үшін) рұқсат етілген      деңгейлері:

-жылдық (ағзаға) түсу шегі, рұқсат етілген орташа жылдық көлемдік активтілік (ОЖКА), рұқсат етілген орташа жылдық меншікті активтілік (ОЖМА) және баскалар;

-бақылаудағы тұрған деңгейлер (дозалар, активтіліктер, ағын тығыздықтары т.б.). Бұлардың мәні, ұйымда қол жеткізген радиациялык қауіпсіздік деңгейін ескеруі және радиациялық әсер деңгейі рұқсат етілген деңгейден төмен болатын жағдайды қамтамасыз етуі қажет.

Сәулеленуге ұшыраудан алатын дозалардың негізгі шектеріне табиғи және медициналык, сәулеленуге ұшыраудан алатын дозалар, сондай-ақ, радиациялык, апат (авария) салдарынан алатын дозалар кірмейді.

Персоналдың жұмыс істейтін кезеңіндегі (50 жыл) эффективті дозасы — 1000 мЗв, ал халық үшін бүкіл өмір сүретін кезеңінде (70 жыл) — 70 мЗв-тен аспауы қажет. Адамға бір мезгілде ішкі және сыртқы сәулеленуге ұшырататын кездер әсер еткен кезде жылдык эффективті доза орнатылған доза шектерінен аспауы қажет.

Адамның тіршілік ету ортасының радиоактивтілігі ол- табиғаттық радиациялық фон, технологиялық өзгерген табиғи радиациялық фон, ядролық жарылыстар мен атомдық апаттар өнімдерінің радиоактивтілігімен сипатталынатын жасанды радиациялық фон болып бөлінеді.

Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша, мемлекеттік бақылау міндеттері болуы қажет,олар:

-иондаушы сәулелер көздерін алу, өндеу, дайындау, қолдану радиоактивті қалдықтарды өндеу мен жою жұмыстары кәсіпорындара, мекемелерде, т.с.с ұжымдарда істейтін қызметкерлер және сол аймақтар түрғындарының радиациялық қауіпсіздігі талаптарын қамтамасыз ету жөніңдегі ақпараттарды алу және талдау;

-мекемелерде, аймақтарда радиациялық қауіпсіздік жағдайларын қолайлылығы бойынша шараларды жүргізуді негіздеу, ұйымдастыру және бақылау;

-иоңдаушы сәулелер көздерін, олардың жеке бөлшектерін жұмыста немесе техникалық қондырғыларда пайдаланатын, жобаланған, қолдануға берілген мекемелерді, санитарлық-гигиеналық нормалар мен ережелер бойынша эксперттік бағалау;

-жеке мекемелер, ведомстволар және бақылауға алынған аумақтағы радиациялық қауіпсіздік жүйесін оңтайландырудың болашаққа арналған жоспарларын негіздеу және бақылау.

Сонымен, радиациялық агенттер,  сыртқы орта факторының бірі ретінде, адамзатқа тудыратын қауіптіліктен, радиацияның нормалық қауіпсіздігі, одан сақтанудың және  тіршіліктің қауіпсіздігінің

бақылану қажеттілігі туындайды.   Осы келтірілген факторлар, әруақытта әрбір тиісті дәрігер мамандардың, өз қаперінде болуы шарт.

Шымкент қаласы Әл-Фараби ауданының 

СЭББ-ң санитариялық- гигиена

бөлімінің бас маманы, Г.Б.Шонжанова